Debata o niezależności sądownictwa w Polsce toczy się obecnie w UE. Ale dlaczego sposób organizacji polskiego sądownictwa jest ważny dla UE?
Jest kilka powodów. Po pierwsze, Unia Europejska postrzega siebie jako liberalną demokrację. Dotyczy to konstrukcji samych instytucji UE, ale także organizacji ich państw członkowskich. W końcu bycie wolnym demokracją jest kryterium przystąpienia. Jeśli to się chwieje w państwie członkowskim, wizerunek własny UE jest zagrożony. Jest to tak ważne, że Unia nie może tego po cichu ignorować.
Po drugie, Unia gwarantuje swoim obywatelom liberalną demokrację w traktatach. UE obiecuje, że pewne podstawowe normy będą obowiązywać w całej Unii. I właśnie na tę gwarancję powołują się ci w Polsce i na Węgrzech, którzy wychodzą na ulice za wolną demokracją. Podczas demonstracji często powiewają europejskie flagi.
Po trzecie, mamy wysoki stopień integracji w Unii w zakresie współpracy między organami państwowymi, szczególnie w sądach. Na przykład sąd niemiecki i francuski zakładają, że polski sąd będzie działał zgodnie z prawem, także przy wykonywaniu nakazów aresztowania czy uznawaniu spraw o rozwód lub opiekę. Jeżeli niezależność sądownictwa nie będzie już gwarantowana w tych krajach, to ta współpraca przestanie funkcjonować, a współpraca europejska jako całość zostanie zachwiana.
Co teraz zrobimy?
Przede wszystkim ważne jest, aby UE rzeczywiście coś robiła. Musisz jednak zdać sobie sprawę, że nie możesz liczyć na krótkoterminowy sukces. Demokratyczna transformacja społeczeństw autorytarnych, która rozpoczęła się w Europie Środkowo-Wschodniej w 1990 roku, nie została jeszcze wszędzie zakończona. Dopiero gdy proces ten dokona znaczącego postępu, na przykład w Polsce i na Węgrzech, zjawiska takie jak Kaczyński czy Orbán nie będą już stanowić takiego zagrożenia. W tym horyzoncie czasowym trzeba sądzić.
Czy tę transformację można osiągnąć lub przynajmniej przyspieszyć poprzez zewnętrzny przymus i presję?
Jak obecnie obserwujemy w Afganistanie, presja zewnętrzna nie wystarczy; Potrzebne jest społeczeństwo z wyraźną większością populacji, która naprawdę chce tej zmiany. W Europie Środkowo-Wschodniej możemy jednak założyć, że tak.
Czy przymus pomaga na tej ścieżce? Tak mysle. Nawet ci, którzy walczą o dalszą demokratyczną przemianę, są usilnie wzywani – na przykład do redukcji funduszy dla rządu. W obecnej sprawie z Polską, w narastającym sporze o izbę dyscyplinarną Sądu Najwyższego, nawet niezwykle uparty polski rząd poddał się groźbie sankcji. To pokazuje, że takie środki przymusu mogą być skuteczne. Jeśli to możliwe, powinna to być mieszanka polityk z napływającymi do niej znacznymi ilościami dodatkowych zasobów.
W obliczu zarzucanych debat o prawach osób LGBTQ, aborcji i migracji można się zastanawiać, czy istnieje europejska wspólnota wartości.
Jako prawnik najpierw przyglądam się dorobkowi orzecznictwa w zakresie praw człowieka, demokracji i praworządności, które jest powszechnie popierane. Można to opisać jako europejski konsensus wartości. Ponadto musisz szczegółowo przyjrzeć się sprawom. Jeśli chodzi o prawa LGBTQ, panuje zgoda, że orientacja seksualna nie powinna już być kryminalna ani usankcjonowana społecznie. Prawo do zawarcia małżeństwa lub adopcji musi być traktowane bardziej otwarcie – inne kraje nie mogą jeszcze włączyć Cię do tej podstawowej podstawy.
Uważam, że błędem jest wykorzystywanie wartości europejskich do narzucania stanowisk innym społeczeństwom, np. w krajach takich jak Niemcy, które są obecnie uważane za elementarne przesłanki dla liberalnej demokracji, ale które dziesięć czy dwadzieścia lat temu były tylko żądaniami politycznymi . Trzeba być pokornym i zdać sobie sprawę, jak długo zajęło to Niemcom, i to w bardzo sprzyjających warunkach, a mianowicie silnej gospodarce, zaakceptowanym systemie redystrybucji, stabilnym rządzie i niezawodnej ochronie Amerykanów. Inne społeczeństwa mają trudniej. W związku z tym nie należy wyrażać swojego kraju w liczbach bezwzględnych. W przypadku każdego żądania należy szczegółowo rozważyć, czy powinno ono stanowić część podstawowych wymagań, czy też musi przejść przez normalny proces polityczny na szczeblu krajowym lub europejskim.
Kiedy mówimy o podstawowych wymaganiach: Jaki jest najniższy wspólny mianownik wolnej demokracji w UE?
Obejmuje to przede wszystkim utrzymanie ustroju politycznego w taki sposób, aby opozycja polityczna miała spore szanse na dojście do władzy w kolejnych wyborach – możliwość faktycznej zmiany władzy. Drugim aspektem jest funkcjonujący system konstytucyjny, w którym instytucje publiczne działają zgodnie z prawem, a nie zgodnie z porządkami politycznymi. Po trzecie, muszą istnieć elementarne relacje rozpoznawania. System prawny musi nalegać, aby ludzie spotykali się nawzajem w równy i swobodny sposób.
Jakie są najgorsze konsekwencje dla państw, które łamią te podstawowe zasady, tak jak ma to obecnie miejsce w przypadku Polski i Węgier?
W końcu nie wiesz Wiele się może zdarzyć. Możliwe, że w końcu Polska i Węgry zwyciężą. Węgrom udało się już do pewnego stopnia w jednym punkcie. Jeśli spojrzymy na dzisiejszą europejską politykę wobec uchodźców, nie odbiega ona tak bardzo od tego, co Orban zalecał w 2015 roku. Węgry i Polska mają bardzo kompetentnych polityków. A w innych państwach członkowskich są politycy, którzy idą w tym kierunku. Marine Le Pen i Matteo Salvini uważają, że to, co robi Orban, jest świetne. Nie jest całkowicie absurdalne, że te stanowiska mogłyby kiedyś zdobyć większość w UE. Musimy się z tym zmierzyć, nawet jeśli nie wydaje mi się to bardzo prawdopodobne.
Ale jest też możliwe, że UE zaciągnie hamulec bezpieczeństwa i wyrzuci z Unii Węgry i Polskę. Mówi się, że nie jest to prawnie możliwe. Ale jestem prawie pewien, że jeśli w Unii panuje szeroki konsensus, my prawnicy, znajdziemy sposób, aby to działało legalnie.
To byłby bardzo trudny krok.
Musimy przyjrzeć się konkretnej sytuacji. Głęboko wierzę, że Unia z 27 państwami członkowskimi – i mam nadzieję, że wkrótce z kilkoma innymi państwami członkowskimi – jest wielkim osiągnięciem cywilizacji. Przed podjęciem tak dramatycznych kroków nie należy pozostawiać kamienia na głowie, aby wszystko było w porządku. Ale nie należy wykluczać tego trudnego kroku.
Obecnie koncentrujemy się na Polsce i na Węgrzech. Na jakie inne państwa członkowskie UE powinniśmy zwracać uwagę, jeśli chodzi o demokrację i praworządność?
Nie powinniśmy być pewni co do żadnego stanu. We Francji Marine Le Pen może zostać kolejnym prezydentem Francji. Nie wiemy, co to znaczy. Tak jak nie można wykluczyć, że następny rząd we Włoszech stworzą Meloni i Salvini. Problematyczne wydarzenia pojawiają się również w Słowenii, Bułgarii i Rumunii. Trudna sytuacja w Austrii pokazała, że sąd konstytucyjny może naprawdę coś zmienić. Austriacki Federalny Trybunał Konstytucyjny orzekł to sprytnie, aby sytuacja się ustabilizowała. Wszystko to pokazuje, że nie jest to zjawisko ograniczone do Węgier i Polski.
Czy mimo wszystkich wyzwań pozostaje Pan optymistą co do integracji europejskiej?
Musisz spojrzeć na to, co osiągnęliśmy. Nie stworzyliśmy europejskiego narodu ani nie założyliśmy europejskiego państwa federalnego. Ale jest społeczeństwo europejskie. Artykuł 2 mówi o społeczeństwie europejskim charakteryzującym się demokracją, rządami prawa, prawami człowieka i równością mężczyzn i kobiet. To nie tylko na papierze, ale stało się konkretną rzeczywistością w życiu wielu ludzi. Była to ogromna – pokojowa – zmiana od narodów czysto narodowych do społeczeństwa europejskiego.
Innym ważnym punktem jest to, że Unia Europejska poradziła sobie z wielkimi wyzwaniami ostatnich dwudziestu lat – pomimo wszystkich przepowiedni zagłady. Wielu znanych obserwatorów, zwłaszcza ze świata anglo-amerykańskiego, na każdym kroku mówiło: To było złe, teraz UE upadnie. Parlamentaryzacja. Euro. Pakiet ratunkowy dla euro. Brexit. Pandemia. Ale Unia przetrwała wszystkie te burze, a nawet osiągnęła wyniki w trudnych negocjacjach, które posunęły naprzód projekt integracyjny.
Badania regularnie pokazują, że młodsze pokolenia przyjmują życie w Unii, europejskim społeczeństwie i tożsamości znacznie bardziej za pewnik niż starsze pokolenia. UE jest rzeczywistością w życiu większości ludzi i wielu ufa jej bardziej niż instytucjom krajowym. W ten sposób ma stabilność, której wielu z tych, którzy nią gardzą, nie dostrzega.
Ten wywiad został przeprowadzony przez Anja Wehler-Schöck.
