Rolnicy i łowcy-zbieracze z wczesnego wschodniego Bałtyku żyli razem, ale osobno

Może się wydawać, że rolnictwo było na tyle atrakcyjną innowacją, że ilekroć docierało na nowe obszary, było entuzjastycznie witane i wprowadzane w miejsce dotychczasowej gospodarki polegającej na zbieractwie, rybołówstwie i myślistwie. Jednak nowa analiza pokazuje, że nie wszędzie było to takie proste.

Na terenach dzisiejszej zachodniej i południowej Polski rolnictwo zaadoptowało się stosunkowo szybko – mówi w rozmowie z PAP dr Łukasz Pospieszny z Uniwersytetu Gdańskiego. Lokalne populacje w mezolicie – od VIII tysiąclecia p.n.e. – prowadziły koczowniczy tryb życia, a pożywienie zdobywały poprzez polowanie na dzikie zwierzęta i rybołówstwo, a także zdobywanie jadalnych dzikich roślin. Jednak w drugiej połowie VI tysiąclecia p.n.e. imigranci związani z kulturą ceramiki liniowej przeszli przez Karpaty i południowe Sudety i przybyli tu od południa. Przywieźli ze sobą kilka innowacyjnych pomysłów, w tym ceramikę, hodowlę zwierząt i uprawę roślin.

Rdzenna ludność stosunkowo szybko przyjęła te innowacje i kulturę, zwykle natychmiast jako pakiet, i odeszła od tradycyjnego stylu życia. Jedynie niewielkie grupy kontynuowały tradycje zbieractwa, rybołówstwa i łowiectwa. I tak, pod koniec VI tysiąclecia p.n.e., kultura ceramiki liniowej (nazwa pochodzi od charakterystycznie zdobionych naczyń) stała się powszechna na tych ziemiach.

Jednakże analizy zespołów międzynarodowych opublikowane w Otwarta nauka Towarzystwa Królewskiego pokazują, że na obszarach wokół Morza Bałtyckiego na wschód od Wisły – dziś na Litwie, Łotwie, w Estonii i Finlandii (ale także częściowo na Mazurach) – rolnictwo wdrażano w znacznie, znacznie wolniejszym tempie, a związane z nim innowacje wprowadzano w dużych odstępach czasu .

„Coraz więcej danych wskazuje, że w tym samym czasie i na tych samych obszarach – we wschodnim Bałtyku – przez setki lat żyły koczownicze społeczności pasterskie-imigranckie, równolegle ze społecznościami łowiecko-rybacko-zbierackimi” – mówi dr Pospieszny, który uczestniczył w badaniu w projekcie badawczym.

Nowe badania pokazują, że na obszarach wschodniego Morza Bałtyckiego, gdzie żyły społeczności łowiecko-rybacko-zbierackie, pierwsza ważna innowacja, czyli ceramika, pojawiła się około IV tysiąclecia p.n.e. Znacznie później, około 2900-2700 p.n.e., pierwsi imigranci z południa przybyły (badania genetyczne wykazują, że pochodziły ze stepów Morza Czarnego). Byli to przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej. Byli pasterzami, pierwszymi hodowcami zwierząt. Funkcjonowały one przez kilkaset lat równolegle ze społecznościami żyjącymi według starożytnych zwyczajów.

Drugie tysiąclecie p.n.e., czyli epoka brązu, to pierwsze odkrycia związane z uprawą roślin (m.in. zwęglonych ziaren zbóż). Wtedy to zaczęła pojawiać się pierwsza duża osada ze stałą zabudową. Widać zatem, że nad wschodnim Bałtykiem innowacje związane z rewolucją neolityczną rozprzestrzeniły się w czasie. Najpierw pojawia się ceramika, potem rolnictwo, a na końcu uprawa roślin i trwałe budynki. Proces ten trwał od 2 do 3 tysięcy lat.

Jak wyjaśnia dr Pospieszny, w badanym okresie zarówno społeczności łowiecko-zbierackie, jak i pierwsi rolnicy byli mobilni i często zmieniali miejsce zamieszkania. „Z kilkoma wyjątkami nie zachowały się żadne pozostałości domów czy większych osad z tamtego okresu” – zauważa. Wnioski można zatem wyciągnąć na podstawie szczątków ludzkich (skład izotopowy poszczególnych pierwiastków pozwala określić, co dominowało w diecie). Analizie można również poddać przedmioty znalezione w grobach (np. szczątki zwierząt złożone w grobie jako ofiarę, dekoracje i narzędzia wykonane z kości). Analizie poddano także pozostałości żywności – tłuszcze – na fragmentach naczyń ceramicznych używanych do przygotowania żywności.

Z analiz tych wynika, że ​​diety różnych grup ludzi zamieszkujących te same obszary w tym samym okresie znacznie się różniły. Dieta myśliwych, rybaków i zbieraczy składała się głównie z ryb, małży, dzikich ssaków i roślin. Przedstawiciele kultury ceramiki sznurowej jedli w dużej mierze białko pochodzące od zwierząt hodowlanych (obecnie nie da się określić, czy było to bydło, kozy czy owce).

Oprócz diety grupy te miały także różne zwyczaje. Pochówki pierwszych twórców są bardzo charakterystyczne: ciała układane są na bokach (mężczyźni – po prawej stronie, kobiety – po lewej). Od dawna istnieją obok siebie dwa sposoby odżywiania się i dwa style życia.

Według badań w Europie były obszary, w których rolnictwo było witane z otwartymi ramionami, oraz obszary, w których lokalni mieszkańcy odnosili się do niego sceptycznie. „Granica tych światów biegnie wzdłuż dolnej części Wisły. Na zachodzie – znajdowały się tereny sprzyjające rolnictwu, o łagodnym klimacie i dobrych glebach, na wschód od Wisły – począwszy od Mazur – znajdowały się gęste lasy, jeziora i tereny mniej sprzyjające rolnictwu. Tam społeczności znajdowały się blisko rzek, jezior i wybrzeża morskiego i przez długi czas zajmowały się rybołówstwem i zbieractwem, podczas gdy rolnictwo musiało poczekać na swój czas. Żywności było pod dostatkiem, więc korzyści z hodowli zwierząt i uprawy roli nie od razu dostrzeżono. A rolnictwo nie jest już takim łatwym sposobem na życie – komentuje archeolog.

„Zaskoczyło nas odkrycie, że ludzie mogą bardzo konsekwentnie utrzymywać swój styl życia i selektywnie przyjmować innowacje. Społeczności znacznie różniące się stylem życia, dietą i ekonomią mogą funkcjonować obok siebie. Wydawało nam się, że wszędzie będzie podobnie – liniowy model gospodarki: nadchodzi rolnictwo i wszyscy go witają. Okazuje się jednak, że tak nie jest – są miejsca, gdzie ludzie żyli bardzo blisko siebie, nie przejmując nowych zwyczajów – mówi dr Pospieszny.

Badania współfinansowano w ramach grantu im Polskie Narodowe Centrum Nauki. (PAPKA)

PAP – Nauka w Polsce, Ludwika Tomala

lt/ bar/ pokrywka/

tr. RL