Polski badacz rozwiązuje zagadkę Anonimowego Boga Palmyry

Aleksandra Kubiak-Schneider prowadziła badania w starożytnej metropolii we współczesnej Syrii, znanej jako Palmyra, kiedy dokonała swojego odkrycia.

Między ok. Dzięki 2500 inskrypcjom aramejskim na różnych elementach architektonicznych rozsianych po całej Palmyrze znalazła około 200 tekstów datowanych głównie na II i III wiek naszej ery. Wszystkie zawierały tajemnicze zwroty w formie zwracania się do bóstwa: „Ten, którego imię jest błogosławione na wieki”, „Pan Wszechświata”, „Miłosierny”.

Kubiak-Schneider powiedział Science in Poland: „Te napisy znajdowały się na kamiennych ołtarzach przeznaczonych do spalania wonnej ofiary z kadzidła, ziaren jałowca i innych aromatów oraz do polewania płynami”.

Naukowcy od około 100 lat próbują ustalić, które bóstwo było odbiorcą tego konkretnego wyrażenia. Mając nadzieję na rozwiązanie zagadki, użyli określenia: Anonimowy Bóg Palmyry.

Powiedziała: „Zinterpretowano to jako monoteistyczne przejawy i tendencje kultu jedynego boga, mistyczny wymiar kultu Pana Nieba Baalszamina, a także tabu zabraniające wypowiadania imienia bóstwa na wzór istniejący w judaizmu, bo te sformułowania wywoływały i nadal budzą konotacje biblijne”.

Tymczasem rozwiązanie zagadki leżało gdzie indziej. Biegły zauważył, że specyficzny sposób zwracania się do anonimowego bóstwa był taki sam, jak hymny śpiewane i recytowane w świątyniach pierwszego tysiąclecia p.n.e. starożytnej Mezopotamii w podziękowaniu za pomoc otrzymaną od wielu ważnych bóstw: Marduka-Bela (najważniejszego bóstwo Babilonu), Nabu (bóg-patron umiejętności czytania i pisania), Nergal (bóg podziemia), Hadad (bóg burzy i deszczu).

Według Kubiaka-Schneidera odbiorcami było wiele bóstw, które zasługiwały na odwieczny hymn dziękczynienia. Według niej imię „Miłosierny” nawiązuje do Bel-Marduka, głowy babilońskiego panteonu czczonego także w Palmyrze, który ocalił ludzi i bogów przed Tiamat, potworem uosabiającym chaos i ciemność. „Pan Świata” z kolei może odnosić się do Bela, Pana Wszechświata, a także do Baalshamina, boga burzy i płodności utożsamianego z Zeusem. Jedynie sformułowanie „Ten, którego imię będzie błogosławione na wieki” może mieć charakter uniwersalny i odnosić się do każdego bóstwa męskiego, które wysłuchało próśb modlących się i zasługuje na wieczną chwałę, co potwierdzają starożytne hymny i modlitwy Babilonu i Asyrii z okresów poprzedzających Aleksander. Wielkiego i Rzymian.

Nieużywanie imienia boga w przypadku poświęcenia było zatem oznaką szacunku. Palmyreńczycy doskonale znali imiona swoich bóstw – przekonuje archeolog.

Kubiak-Schneider stwierdziła: „Nic więc dziwnego, że na ołtarzach nie ma wizerunku bóstwa, co w tym przypadku nie ma związku z zakazem przedstawiania boskiego oblicza. Nie było Boga Anonimowego, każdy bóg, który wysłuchał i przychylił się do próśb, zasługiwał na wieczną chwałę”.

Fundatorzy tych napisów w Palmyrze pochodzili głównie z rodzin elitarnych i średniozamożnych. Wśród zamawiających je były kobiety i mężczyźni; niektórzy z nich byli niewolnikami, wyzwolonymi byłymi niewolnikami, wolnymi ludźmi, a także obywatelami rzymskimi.

Zdaniem dr Kubiaka-Schneidera jego odkrycie jest o tyle istotne, że ukazuje ciągłość tradycji przedhellenistycznych na Bliskim Wschodzie, które wpłynęły na kształt współczesnych wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Ich wyniki wskazują także na istnienie poezji religijnej używanej w obrzędach niemal 2000 lat temu, lecz nie zachowanej do dziś.

Dodatkowo badania pokazują, że bóstwom używano wielu imion i tytułów, w zależności od sytuacji i osoby, która się do nich zwracała.

Kubiak-Schneider powiedział: „Każde imię niesie ze sobą inne przesłanie, ukazuje różne aspekty bóstw czczonych w systemach politeistycznych, takich jak Palmyra, miasta Mezopotamii czy Cesarstwo Rzymskie”.

Wyniki analiz ukazały się w książce Dedicaces votives sans Théonyme de Palmyre. Béni (soit) to imię na wieczność („Dedykacje wotywne bez imion własnych bóstw Palmyry. Ten, którego imię jest błogosławione na wieki”) opublikowane przez Brill.

Palmyra była starożytną metropolią, która pośredniczyła w handlu pomiędzy Cesarstwem Rzymskim a Dalekim Wschodem – Persją, Chinami i Indiami. Początkowo było to skromne miasteczko karawanowe, które ostatecznie w I i II wieku stało się jedną z największych metropolii w regionie śródziemnomorskim. Zasłynęło przede wszystkim z malowniczej i monumentalnej architektury kamiennej – długich kolumnad i licznych świątyń poświęconych różnym bogom. Palmyra została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1980 roku. Od 1959 roku aż do wybuchu wojny domowej w 2011 roku to starożytne miasto było badane przez polską misję archeologiczną.

PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

tr. RL

sz/ agt/ kap/