Polscy naukowcy odkrywają, co egipski fajans ma wspólnego ze złotem

Tell Atrib (Atribis) było ważnym ośrodkiem politycznym w Delcie Nilu. Działająca tam w latach 1985-1995 polsko-egipska misja archeologiczna odkryła pozostałości łaźni, warsztatów rzemieślniczych i zabytkowej willi.

Uwagę badaczy przykuły piece. Nie było jasne, do czego mogły służyć. Badacze przypuszczali, że wypalono w nich naczynia fajansowe, co odkryli także polscy badacze. Ceramika egipska to termin używany do opisania przedmiotów wykonanych ze spiekanego materiału ceramicznego kwarcowego.

Kierownik projektu badawczego, geolog inżynierski Małgorzata Zaremba, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, podsumowała właśnie wieloletni projekt badawczy finansowany przez Narodowe Centrum Nauki dotyczący wyrobów ceramicznych firmy Tell Atrib. Potwierdzono, że w niektórych piecach odkrytych kilkadziesiąt lat temu faktycznie można było wypalać naczynia fajansowe w temperaturze 1050-1150 stopni C.

Naukowcy przeanalizowali także skład chemiczny siedmiu fragmentów mis sprzed 2000 lat odkrytych w Tell Atrib. Były to ekskluzywne egzemplarze pokryte emalią, która nadawała im piękny niebieski kolor i połysk. Mogły pełnić funkcje dekoracyjne lub służyć jako przedmioty codziennego użytku w domach i stołach ówczesnych elit.

Zdobią je wypukłe i wklęsłe motywy typowe dla kultury egipskiej, greckiej i orientalnej: od wzorów geometrycznych i roślinnych (kwiaty lotosu, liście itp.) po sceny figuratywne. Naukowcy zastanawiali się, jak powstały. Ustalili, że do dekoracji misek używano dwuczęściowych foremek z wzorami widocznymi na powierzchni pojemnika. Trudno powiedzieć z całą pewnością, z czego zostały wykonane, gdyż pleśnie nie zostały jeszcze zidentyfikowane. Prawdopodobnie wykonywano je z gliny lub gipsu.

Badacz pracujący nad projektem dokładnie określił także skład naczyń. Mieszanka, z której wykonywano kawałki fajansu w Egipcie, składała się z ok. 90% proszku kwarcowego, ok. 4% mieszanka wapna palonego i mączki kostnej, ok. 2% fluwizolu rzecznego, 2% żelatyny, 1% mąki skaleniowej i 1% siarczku ołowiu. Każdy z tych składników odgrywał ważną rolę w procesie spalania. Na przykład żelatyna nadała mieszaninie plastyczność.

„Wszystkie składniki do produkcji naczyń pochodziły z Egiptu, ale dotyczyło to również bardziej odległych rejonów. Wszystkie analizowane przez nas próbki fajansu Tell Atrib zostały wykonane z wysokiej jakości proszku kwarcowego pochodzącego z żył złotonośnych na wschodniej pustyni Egiptu” – mówi Zaremba.

Dodaje, że kwarc do produkcji fajansu pochodzi z hałd powstałych po wydobyciu złota, czyli pozyskiwano go w kopalniach Pustyni Wschodniej. Miejsca te znajdują się 500-600 km od Athribis, pomiędzy Morzem Czerwonym a Doliną Nilu.

Zapytany, czy wnioski polskiego zespołu odnoszą się do innych wyrobów fajansowych z Egiptu, Zaremba twierdzi, że nie należy ich uogólniać.

„Ze względu na kilkutysięczną tradycję wytwarzania wyrobów glinianych w Egipcie oraz różnice, jakie istnieją pomiędzy poszczególnymi warsztatami zajmującymi się ich produkcją, nie jest to możliwe” – mówi.

Zdaniem badaczki do tej pory nikt nie podjął się tak kompleksowej analizy fragmentów fajansu, a zwłaszcza ich rdzeni, stąd brak danych, które można by porównać.

„Jednak opracowana przez nas metodologia badań i uzyskane wyniki mogą zachęcić innych badaczy do prowadzenia nowych, interdyscyplinarnych badań na obiektach fajansowych, nie tylko z okresu ptolemejskiego” – dodaje.

Przedmioty fajansowe były bardzo popularne w całej długiej historii starożytnego Egiptu. Błękitne i zielone figurki, wisiorki i amulety, na przykład w kształcie klucza życia – ankh, wykonywano z fajansu w Egipcie kilka tysięcy lat temu. Do dziś naukowcy nie ustalili dokładnej receptury i metody produkcji. Pamiątki stylizowane na wyroby fajansowe sprzedawane są obecnie na straganach turystycznych przy słynnych zabytkach, takich jak piramidy w Gizie czy Świątynia w Luksorze.

Najstarsze przedmioty wykonane w ten sposób w Egipcie pochodzą z czasów budowniczych pierwszych piramid, czyli ponad 4500 lat temu. Rozkwit technologii nastąpił w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e., a później za panowania Hatszepsut i Ramzesa Wielkiego.

Niedawno w czasopiśmie ukazał się artykuł na temat analizy fragmentów fajansu Tell Atrib MDPI (https://doi.org/10.3390/ma15186251). Jego współautorami są Małgorzata Zaremba, dr Jerzy Trzciński – geoarcheolog z UW, Krzysztof Nejbert i Grzegorz Kaproń z Wydziału Geologii UW.

PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

sz/ zan/ kap/

tr. RL