Narzędzia krzemienne znalezione w jaskini należą do najstarszych, jakie kiedykolwiek odkryto w Polsce

Małgorzata Kot z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi szeroko zakrojony projekt, którego celem jest analiza artefaktów i kości odkrytych przez archeologów kilkadziesiąt lat temu podczas wykopalisk w jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Jednym z nich jest Tunel Jaskiniowy Wielki, niedaleko Ojcowa.

Większość znalezisk została zapakowana i natychmiast po wykopaliskach trafiła do magazynu. W ostatnich latach badacze rozpoczęli dogłębną analizę.

Naukowcy od dawna uważali, że najstarsze ślady obecności człowieka w Jaskini Tunel Wielki miały ponad 40 000 lat. Te wstępne ustalenia okazały się błędne. Zespół ekspertów z Uniwersytetu Warszawskiego, PAN i Uniwersytetu Wrocławskiego – archeolodzy, paleontolodzy, paleobotanicy i geolodzy – ponownie zbadał artefakty i kości z poszczególnych warstw gleby w jaskini.

Kot powiedział PAP: „Wszystko zaczęło się od obserwacji specjalisty zajmującego się szczątkami małych ssaków, doktora Claudio Berto. Powiedział, że gatunki, które analizował, z pewnością miały ponad 40 000 lat, a mogły mieć nawet pół miliona lat”.

Wśród drobnych kości składających się głównie z zębów przodków dzisiejszych gryzoni znajdowały się także szczątki większych zwierząt. Badali je paleontolodzy z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie oraz Uniwersytetu Wrocławskiego.

Zidentyfikowali kości zwierząt, takich jak wilk Mosbach (Canis mosbachensis), lekcja (Likaon Licoonides), przodek niedźwiedzia jaskiniowego i dwóch gatunków kotów – lwa jaskiniowego i jaguara. Wszyscy żyli na terenach dzisiejszej Polski między 450 a 550 tysiącami lat temu.

W tej samej warstwie znajdowało się 40 wyrobów krzemieniowych, głównie odpady powstałe podczas produkcji narzędzi, ale także różne produkty końcowe, w tym drobne noże krzemienne.

Kot powiedział: „Ponieważ te przedmioty pochodzą z tej samej warstwy co kości, oznacza to, że ich wiek jest bardzo podobny. Założenie to potwierdziły wykopaliska przeprowadzone w jaskini w 2018 roku. Potwierdziły one układ warstw opisany przez badaczy pół wieku temu. Odkryliśmy także więcej odpadów produkcyjnych i kości zwierzęcych.”

Kości zwierzęce nie noszą śladów cięcia ani obróbki. Oznacza to, że nie pochodzą od zwierząt upolowanych przez człowieka. Według naukowców w tym okresie polowano na inne, mniej niebezpieczne gatunki, m.in. na jelenie, nosorożce i konie.

Przestarzałe warstwy gleby gromadziły się przez dziesiątki tysięcy lat. Drapieżniki zamieszkujące jaskinię, takie jak pantery, niedźwiedzie czy likaony, niekoniecznie musiały spotykać ludzi, którzy prawdopodobnie osiedlili się w jaskini jedynie tymczasowo.

Kot opowiada: „Do tej pory znaliśmy tylko dwa miejsca na terenie dzisiejszej Polski, gdzie odkryto równie starożytne wyroby krzemienne – w Trzebnicy i Rusku na Dolnym Śląsku. Nie ma starszych śladów obecności człowieka na naszych ziemiach.”

Takie odkrycia są również bardzo rzadkie w innych częściach Europy. Narzędzia zostały wykonane przez Homo heidelbergensis. Nie był przodkiem współczesnego człowieka, ale naszego innego krewnego – neandertalczyka, który pojawił się około 250 tysięcy lat temu. Narzędzia wykonane przez ten gatunek odnaleziono w Jaskini Małopolskiej.

Odkrycie Małopolski jest wyjątkowe pod kilkoma względami. Po pierwsze, jak podkreśla badaczka, artefakty odkryto w jaskini. Jednak w tej części Europy, do tej pory były one znane jedynie w miejscach plenerowych.

Dr Not powiedział: „Byliśmy zaskoczeni, że pół miliona lat temu ludzie na tym obszarze przebywali w jaskiniach, ponieważ nie było to najlepsze miejsce na biwakowanie. Wilgotność i niska temperatura mogą temu przeszkodzić. Z drugiej strony jaskinia jest naturalnym schronieniem. To zamknięta przestrzeń, która daje poczucie bezpieczeństwa. Znaleźliśmy ślady, które mogą wskazywać, że przebywający tam ludzie używali ognia, co prawdopodobnie pomogło okiełznać te ciemne i wilgotne miejsca.”

Jej zdaniem znaleziska z Jaskini Tunel Wielki są rzadkim dowodem na obecność pierwszych ludzi, którzy wyruszyli na północ od Karpat. Dodała: „Jest całkiem mało prawdopodobne, aby udali się dalej na północ. Prawdopodobnie jesteśmy u północnej granicy ich przetrwania.

Choć warunki klimatyczne niewiele różniły się od dzisiejszych, stanowiły one wyzwanie dla ówczesnego człowieka.

Nie powiedziałem: „To dla nas niezwykle interesujący aspekt analizy. Możemy zbadać granice możliwości przetrwania Homo heidelbergensisi w ten sposób obserwuj, jak przystosował się do tych niesprzyjających warunków”.

Badacze mają nadzieję, że w przyszłości uda im się je znaleźć Homo heidelbergensis kości w Tunelu Jaskiniowym Wielkim. Byłyby to najstarsze szczątki ludzkie odkryte w Polsce. Najstarsze znane obecnie szczątki należą do neandertalczyka i mają co najmniej 50 000 lat.

Kontynuacja nie brzmi: „Wybraliśmy kilka potencjalnych kości, ale analizy DNA przeprowadzone w Instytucie Maxa Plancka w Lipsku, w laboratorium noblisty profesora Svante Paabosa, wykazały, że materiał genetyczny nie przetrwał w kościach”.

Badania w jaskini Tunel Wielki, będące częścią większego projektu, finansowane są ze środków Narodowego Centrum Nauki.

Artykuł o najstarszych sztucznych narzędziach w Polsce ukazał się w Raporty naukowe (https://doi.org/10.1038/s41598-022-20582-0).

Oprócz dr Kota i dr Berto z Uniwersytetu Warszawskiego autorami są dr Maciej T. Krajcarz z Instytutu Geologii PAN, dr PAN, Natalia Gryczewska z Instytutu Geologii PAN, dr hab. Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, dr Marcin Szymanek z Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, dr Wydziału Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Grzegorz Lipecki i Krzysztof Wertz z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt w Polskiej Akademii Nauk oraz profesor Teresa Madeyska z Instytutu Geologii PAN.

PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

sz/ agt/ kap/

tr. RL